DEKLINACJA RZECZOWNIKÓW

a) System przypadków. 

W jidysz rozróżnia się trzy przypadki: mianownik (נאָמינאַטיװ), celownik (דאַטיװ) i biernik (אַקוזאַטיװ).

Rosyjskiemu [polskiemu również - przyp. tłum.] dopełniaczowi i narzędnikowi - z przyimkiem albo bez przyimka - a także miejscownikowi odpowiada w jidysz połączenie przyimka z rzeczownikiem w celowniku. Przykłady:

1) praca - די אַרבעט (celownik - דער אַרבעט); początek pracy - דער אָנהײב פֿון דער אַרבעט; jesteśmy zadowoleni z pracy - מיר זײַנען צופֿרידן מיט דער אַרבעט.

2) drzewo - דער בױם (celownik - דעם בױם); z drzewa - פֿון דעם בױם (albo: פֿונעם בױם*).

3) dach - דער דאַך (celownik - דעם דאַך); dom - דאָס הױז (celownik - דעם הױז); stoję na dachu domu - איך שטײ אַף דעם דאַך פֿון דעם הױז (albo: אַפֿן דאַך פֿונעם הױז...).

b) Formy przypadkowe rzeczowników.

W języku jidysz znacząca większość rzeczowników odmienia się tylko przez liczby; przez przypadki się one nie odmieniają, tj. nie podlegają deklinacji. Końcówki przypadków przyjmują (i to tylko w liczbie pojedynczej) jedynie słowa, łączące się z rzeczownikiem związkiem zgody [tzn. mają identyczna liczbę, rodzaj i przypadek, np. Sara zjadła smaczną macę - 'smaczną macę' - oba wyrazy są rodzaju żeńskiego, liczby pojedynczej i stoją w bierniku - przyp. tłum.]; przymiotniki, rodzajnik określony (דער, די, דאָס) i inne odmienne słowa. Oto przykłady odmiany przez przypadki połączeń rzeczowników z rodzajnikiem określonym:

MIANOWNIK	(dach) דער דאַך	(ściana) די װאַנט	(łóżko) דאָס בעט
CELOWNIK	דעם דאַך	דער װאַנט	דעם בעט
BIERNIK	דעם דאַך	די װאַנט	דאָס בעט

W związku z tym nie ma sensu mówić o odmianie takich rzeczowników, należy jedynie wiedzieć, jaka jest forma liczny mnogiej.

Wyjątki stanowią:
1) imiona, imiona odojcowskie i nazwiska;

2) kilka rzeczowników pospolitych - określenia pokrewieństwa (טאַטע - tata; מאַמע - mama; זײדע - dziadek; באָבע - babcia; מומע - ciocia), a także מענטש - człowiek i przestarzały rzeczownik - רעבע**;
3) z rzeczowników nieożywionych tylko jedno słowo - האַרץ - serce.

Imiona, imiona odojcowskie i nazwiska, używane oddzielnie, przyjmują w celowniku i bierniku końcówkę ן- lub ען-:

MIANOWNIK:

 מױשע***, ריװקע, נאָכעם, שימען, בערל, גיטל, אַראָנאָװיטש, באָריסאָװנע, סעגאַל, פֿינק, שמערלינג, סערגײ

CELOWNIK I BIERNIK:

מױשען, ריװקען, נאָכעמען, שימענען, בערלען, גיטלען, אַראָנאָװיטשן, באָריסאָװנען, סעגאַלן, פֿינקן, שמערלינגן, סערגײען

UWAGA:
1) Jeśli nazwa osoby składa się z imienia i nazwiska, imienia i imienia odojcowskiego lub z imienia, imienia odojcowskiego i nazwiska, to tylko ostatni człon tej nazwy przyjmuje końcówkę przypadka, np.:

.(איך גײ צו מױשע סעגאַלן (צו באָריס אַראָנאָװיטשן; צו באָריס אַראָנאָװיטש סעגאַלן

/Idę do Mojżesza Segala (do Borysa Aronowicza; do Borysa Aronowicza Segala)./

2) Nazwisko z końcówkę przypadkową (ן- lub ען-) odbiera się jako odnoszące się do mężczyzny:

.איך גײ צו סעגאַלן

tj. obowiązkowo do mężczyzny z takim nazwiskiem. Dlatego, żeby uniknąć nieporozumień, do nazwiska kobiety zawsze dodaje się jej imię; w takim przypadku nie używa się już końcówki przypadka:

.איך גײ צו מאַשע סעגאַל

Odmienne rzeczowniki pospolite przyjmują w przypadkach zależnych [celownik i biernik - przyp. tłum] te same końcówki ן- lub ען-. Ale te z nich, które należą do rodzaju żeńskiego lub nijakiego w bierniku nie przyjmują tej końcówki - w swojej formie biernik odpowiada mianownikowi:

MIANOWNIK (r. męski):

דער טאַטע, דער זײדע, דער מענטש, דער ייִד, דער רעבע

CELOWNIK i BIERNIK (r. męski):

דעם טאַטן, דעם זײדן, דעם מענטשן, דעם ייִדן, דעם רעבן

MIANOWNIK i BIERNIK (r. żeński i nijaki):

די מאַמע, די באָבע, די מומע, דאָס האַרץ 

CELOWNIK (r. żeński i niejaki):

דער מאַמען, דער באָבן, דער מומען, דעם האַרצן

*פֿונעם - jest to jedna z form ściągniętych przyimka i rodzajnika określonego w przypadku zależnym - jidysz lubi oszczędzać miejsce, więc zamiast פֿון i דעם mamy פֿונעם, zamiast אין i דעם mamy אינעם. Formy ściągnięte nie dotyczą tylko przyimków, ściąganiu ulega często zaimek osobowy איך i czasownik stojący za nim, np. zamiast איך בין możemy powiedzieć czy napisać כ׳בין, zamiast איך האָב  możemy użyć כ׳האָב, a איך װיל zastąpimy כ׳װיל. Oczywiście, jeśli tylko chcemy, możemy używać form pełnych. 

**רעבע - posiada dwa znaczenia: 1) nauczyciel tradycyjnej żydowskiej szkoły; 2) "bogobojny, świętobliwy człowiek", szanowany przez swoich wyznawców jako pośrednik między B-giem a wierzącymi żydami.

***מױשע - artykuł, który przetłumaczyłem, pochodzi z materiałów radzieckich, a, jak było wspomniane we wpisie dot. historii jidysz, ortografia jidysz w czasach radzieckich była odmienna od tej, której używamy obecnie, mianowicie wtedy wszystko zapisywano tak, jak się mówi, również hebraizmy. My zapiszemy teraz imię Mojżesz jako משה, czyli identycznie z językiem hebrajskim (przeczytamy jednak [mojsze]). Podobnie imię Riwka/Rywka (czyli Rebeka) zapiszemy jako רבקה, a nie ריװקע (przeczytamy mimo to [rivke]). Imię שימען zapiszemy jako שמעון [szimen] etc. 

Przysłowia - ćwiczenia:

.דאָס װאָרט אינעם מױל איז אַ האַר, פונעם מױל - אַ נאַר

słowo - (דאָס װאָרט (די װערטער

אינעם = אין + דעם 

w - אין

usta - (דאָס מױל (דאָ מײַלען

pan - (דער האַר (די האַרן

פֿונעם = פֿון + דעם

tu: z - פֿון

głupiec - (דער נאַר (די נאַראָנים

.די גאַנצע װעלט שטײט אַפֿן שפּיץ צונג

cały - גאַנץ

świat - (די װעלט (די װעלטן 

stać - שטײט = שטײן 

אַפֿן = אַף + דעם 

na - אַף

szpic, czubek - (דער שפּיץ (די שפּיצן 

język - (די צונג (די צינגער/די צונעגן

.דער שוסטער רעדט פֿון דער קאָפּעטע, דער בעקער - פֿון דער לאָפּעטע

szewc - (דער שוסטער (די שוסטערס

rozmawiać, gadać - רעדט = רעדן

tu: o, na temat - פֿון

kopyto - (די קאָפּעטע (די קאָפּעטעס

piekarz - (דער בעקער (די בעקערס

łopata - (לאָפּעטע (די לאָפּעטעס 

W tych przysłowiach możemy zaobserwować jak zachowują się rzeczowniki różnych rodzajów, oraz jak używać form ściągniętych przyimków z odmienionym rodzajnikiem określonym (np. אַפֿן, אינעם).

Źródło:

М. Шапиро, Склонение имен существительных, tłum. M. Turała [в:] Мойше Шапиро, Эли Фалкович, В помощь изучающим идиш/פֿאָר די װאָס לערנען יידיש, Санкт-Петербург 2016, c. 11-13.