Krótka informacja historyczna
Jidysz powstał w rezultacie współoddziaływania i syntezy czterech językowych komponentów: starohebrajskiego, romańskiego, niemieckiego i słowiańskiego. Zachowawszy w swojej podstawie morfologiczną budowę języka niemieckiego, jidysz kwalifikuję się do grupy zachodnich języków germańskich indoeuropejskiej rodziny.
Przed II wojną światową w jidysz mówiło ok. 11 mln ludzi. Po hitlerowskim ludobójstwie i zgładzeniu większości europejskich Żydów liczba natywnych użytkowników języka jidysz gwałtownie się zmniejszyła. Obecnie ludzie władający językiem jidysz jako swoim pierwszym językiem mieszkają w krajach byłego ZSRR, w Polsce, Rumunii, Niemczech, Francji, Anglii, Izraelu, USA, Ameryce Łacińskiej, RPA, Australii. Z 1 378 344 Żydów, zamieszkujących na terytorium byłego ZSRR, w języku jidysz, jako języku ojczystym, mówi ok. 210 tys ludzi (wg danych na rok 1989). W Federacji Rosyjskiej mieszka 537 tysięcy Żydów. Użytkownicy natywni języka jidysz są zwykle dwu- lub wielojęzyczni.
W lutym 1919 roku jidysz był pierwszy raz uznany oficjalnie jako jeden z języków państwowych przez Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański Litewskiej Republiki Radzieckiej, a w 1920 stał się jednym z czterech oficjalnych języków Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Obecnie jidysz, na równi z językiem rosyjskim, jest oficjalnym językiem Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. Do II wojny światowej jidysz funkcjonował we wszystkich sferach życia społecznego i prywatnego społeczności żydowskiej ZSRR. W drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku zostały zlikwidowane instytucje i centra żydowskiej kultury, a ich działacze byli poddawani represjom. Po osądzeniu kultu jednostki, od początku 1960 roku rozpoczął się proces odbudowywania działalności kulturalnej w języku jidysz. Od 1961 r, ukazuje się magazyn literacki Sovetish geytland (Radziecka ojczyzna), ponownie publikowana jest gazeta Birobidzhaner shtern (Birobidżańska gwiazda - Birobidżan, stolica Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Federacji Rosyjskiej - przyp. M.T.), a po jedenastoletniej przerwie na nowo wydawana jest literatura piękna w języku jidysz. W latach 80 XX wieku wydanych zostało wiele pomocy naukowych. Wznowieniu uległy kontakty z centrami kultury żydowskiej za granicą.
Jidysz zaczął powstawać w końcu pierwszego tysiąclecia naszej ery w żydowskich mieszczańskich społecznościach nad Renem i Mozelą (rzeki płynące m.in. przez Niemcy, Mozela jest dopływem Renu - przyp. M.T.). Żydzi, którzy przesiedlili się na te tereny z Włoch i Francji mówili w mieszanym starohebrajsko-romańskim narzeczu, które oni sami nazywali laaz. Zapożyczywszy od miejscowej ludności dialektalne warianty niemieckiego języka (głównie dialekty środkowoniemieckie), zachowali w swojej mowie wiele starohebrajskich i laazkich elementów językowych. Ze względu na rodzaj wykonywanej pracy, a także z powodu prześladowań Żydzi byli zmuszeni wielokrotnie zmieniać miejsca zamieszkania, co przyczyniło się do zanikania różnic dialektalnych w ich mowie. Następnie normy języka uległy unifikacji wskutek gwałtownego rozwoju działalności wydawniczej. Autorzy i wydawcy, zainteresowani zbytem swoich produktów unikali form dialektalnych o wąskim zakresie terytorialnym ich występowania lub opatrywali taki wyrażenia tłumaczeniem na inne dialekty.
W XIII wieku fala emigracji żydowskich dosięga już terytoriów słowiańskich , a od XVI wieku strumień emigracji do krajów Europy Wschodniej uległ jeszcze większemu nasileniu. Powstały wielkie społeczności żydowskie w Polsce, na Litwie, Podolu, Galicji, Wołyniu, Białorusi. W języku jidysz uformowała się leksykalna warstwa powstała z zapożyczeń z języków słowiańskich . Wszystko to stworzyło warunki do powstania w Europie Wschodniej nowych żydowskich dialektów regionalnych, nazywanych umownie polskim, ukraińskim i litewsko-białoruskim. Na ich podstawie zaczęły kształtować się zaczątki obecnego języka literackiego. W Europie Zachodniej jidysz uległ stopniowemu wypieraniu przez języki miejscowej ludności.
Do XVIII w. literatura jidysz była przeznaczona głównie dla prostej ludności, a przede wszystkim dla kobiet, nieznających starohebrajskiego języka - podstawowego języka literatury religijnej i beletrystyki tamtych czasów. Na literaturę jidysz składały się przede wszystkim utwory o tematyce biblijnej, zbiory indywidualnych modlitw (mhines, dosłownie błagania), utwory o żydowskich obyczajach i zasadach zachowania, historiograficzne i pamiętnikarskie opracowania, opisujące ciężkie próby, jakie przypadły w udziale narodowi żydowskiemu: wygnania, masowe morderstwa, klęski żywiołowe. Literatura świecka w języku jidysz przypada głównie na wiek XVI i była wydawana we Włoszech przez żydowskich emigrantów z Niemiec. Centralne miejsce należy się poczytnemu filologowi Eliaszowi Bocher Lewicie. Dalszy rozwój literackiego jidysz związany jest z powstaniem w XVIII w. dwóch walczących ze sobą społecznych ruchów - świeckiego oświecenia i religijno-mistycznego chasydyzmu. Stronnicy tych ruchów, walcząc o wpływ na społeczność żydowską zaczęli zwracać się do niej w języku ojczystym - jidysz, co sprzyjało wzbogaceniu się języka literackiego w wyraziste środki żywej ludowej mowy.
Kluczową rolę w powstawaniu i udoskonalaniu literackiego jidysz w XIX-XX ww. odegrali klasycy literatury żydowskiej: Mendele Mojcher-Sforim, Szalom-Alejchem, Icchok-Lejbusz Perec, a także działalność społeczno-polityczna i rozwój szkolnictwa, prasy, teatrów, instytucji naukowych w języku jidysz.
Biorąc pod uwagę czynniki niejęzykowe, wyróżnia się cztery okresy w rozwoju języka jidysz:
#1. Okres początkowy (do 1250 roku): przyszli użytkownicy jidysz emigrują z Włoch i Francji, tworzą dzielnice żydowskie w miastach nad Renem i Mozelą, korzystają z autonomii wewnętrznego życia społecznego. Na bazie starohebrajskich, romańskich i niemieckich komponentów językowych rodzi się i rozwija jidysz. W zachowanych pamiątkach piśmiennictwa (początek XIIw.) zostały utrwalone pojedyncze słowa.
#2. Okres dawny/starożytny (1250-1500): wygnanie Żydów z Niemiec i Austrii; ucieczka przed epidemią dżumy. Użytkownicy jidysz docierają na wschodnie obszary średniego biegu Dunaju, Bohemii, Moraw, Polski i Litwy; poprzednia niezależność dzielnic żydowskich zmienia się w przymusową izolację w gettach; w językowy stop języka jidysz wchodzi czwarty komponent - słowiański. Najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa - jedno zdanie w jidysz w Wormackim modlitewniku (1272).
 |
| Najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa - jedno zdanie w jidysz w Wormackim modlitewniku (1272): gut tak im betage se vear dis makhazor in beis hakneses terage - 'niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi'. |
#3. Okres środkowy (1500-1700): pogromy 1648-1649 na południu Rzeczypospolitej, emigracja z Europy Wschodniej i tworzenie nowych społeczności w Zachodniej Alzacji, Holandii, Północnych Niemczech; wewnętrzna migracja Żydów w krajach słowiańskich, tworzenie żydowskich miasteczek; formowanie się systemu dialektów terytorialnych wschodnio-europejskiego jidysz, stopniowe przenikanie ww. dialektów do piśmiennictwa.
#4. Okres nowy (od 1700 r.): emigracja Żydów z krajów Europy Wschodniej do Europy Zachodniej, Ameryki, RPA, Erec Israel (później - państwo Izrael), Australii; powstanie i rozwój nurtów społecznych i partii, literatury, instytucji kulturalnych, środków masowej informacji w języku jidysz; pogromy Żydów; zagłada żydowskiej ludności Europy przez hitlerowców. Zachodni jidysz prawie w całości zostaje wyparty przez języki miejscowe. Na bazie wschodnich dialektów rozwija się ogólna odmiana języka literackiego, obsługująca wszystkie sfery prywatnej i społecznej działalności.
Jidysz dzieli się na dialekty: zachodni i grupę wschodnich. W dialekcie zachodnim mówili Żydzi w Holandii, Alzacji i Lotaryngii, Szwajcarii, części Niemiec, Czechosłowacji, na Węgrzech, w Zakarpaciu. Pojedynczy użytkownicy zachodniego dialektu żyją obecnie w Alzacji, Szwajcarii i Niderlandach.
Literacki jidysz powstał na bazie trzech wschodnich dialektów: północno-wschodniego (litewsko-białoruski), południowo-wschodniego (ukraiński) i centralnego (polski). Różnice dialektalne uwidaczniają się na różnych poziomach języka. I tak, w litewsko-białoruskim rzeczowniki mogą występować tylko w dwóch rodzajach - męskim i żeńskim, w pozostałych dialektach występuje również kategoria rodzaju nijakiego. Istnieją różnice w systemie odmiany czasowników, rzeczowników, w użyciu charakterystycznych dla danego dialektu słów. Np., szafa - w lit.-białoruskim to almer (אַלמער), w ukr. shafe (שאַפֿע), a w polskim shrank (שראַנק); kochać - w pol. i ukr. libn (ליבן ), w lit.-białoruskim holm hobn (האָלם האָבן). Jednak najsilniej różnice dialektalne wyrażają się w fonetyce:
Literacki jidysz
|
Dialekty
|
lit.-białorus.
|
ukr.
|
pol.
|
גאַסט
|
gast
|
gość
|
a
|
a
|
a, o
|
a:
|
טאָג
|
tog
|
dzień
|
o
|
o
|
u
|
u:
|
יאָר
|
jor
|
rok
|
o
|
o
|
u
|
u:, ue
|
זומער
|
zumer
|
lato
|
u
|
u
|
i
|
i
|
הױף
|
hojf
|
podwórko
|
oj
|
ej
|
oj
|
oj
|
בױך
|
bojh
|
brzuch
|
oj
|
oj, uj, ou
|
uj, oj
|
o:, ou
|
קײט
|
kejt
|
cel
|
ej
|
ej
|
ej
|
aj
|
קעז
|
kez
|
ser
|
e
|
e
|
ej
|
ej
|
װײַן
|
vajn
|
wino
|
aj
|
aj
|
aj, a
|
a:
|
פֿרײַנט
|
frajnt
|
przyjaciel
|
aj
|
aj
|
aj
|
a
|
שנײ
|
shnej
|
śnieg
|
sh
|
s, sh
|
sh
|
shnaj
|
האַנט
|
hant
|
ręka
|
h
|
h
|
ant, hant
|
h
|
Do zapisu jidysz używa się starohebrajskiego alfabetu, przystosowanego do jego systemu dźwięków. Słowa i zdania zapisuje się od prawa do lewa. Nie ma wielkich liter. Pięć liter drukowanych i pisanych, oznaczających dźwięki /n, m, f, h, c/ ma inną formę zapisu na końcu słowa niż w środku czy na początku. Na terytorium byłego ZSRR i za granicą były przyjęte inne reguły ortograficzne. Podstawowa różnica polega na zapisie słów starohebrajskiego pochodzenia: w wydaniach radzieckich, przy zapisie tych, tak samo zresztą jak i pozostałych, słów przestrzega się zasady odpowiadania liter dźwiękom i odwrotnie. W innych, nieradzieckich, wydaniach słowa starohebrajskiego pochodzenia zachowują zapis spółgłoskowy, tj. zapisuje się tylko spółgłoski, a samogłoski zaznacza się niemymi literami (alef, ajin, wow, jud), z których każda może oznaczać dowolną samogłoskę albo całkowicie się je pomija.
Pierwsze kroki w opisaniu i badaniu jidysz pochodzą z XVI w. Do lat 20. dwudziestego wieku badaniem jidysz zajmowali się pojedynczy ludzie, którzy opanowali całkowicie różnorodny zakres wiedzy językoznawczej. Od 1920 roku zaczęły powstawać centra naukowe badające jidysz przy Akademii Nauk Ukrainy i Białorusi, w Wilnie - Żydowski Instytut Naukowy [YIVO, ייִװאָ, od 1940 z siedzibą w Nowym Jorku, jest najbardziej prestiżową instytucją zajmującą się językiem jidysz, niejako jest jego regulatorem - przyp. M.T.]. Obecnie katedry języka jidysz znajdują się w Birobidżańskim pedagogicznym instytucie, w szeregu uniwersytetów Izraela, USA, Zachodniej Europy. Praca w jidysz publikowana są w zbiorach wydawanych przede wszystkim w USA i Izraelu.
Powyższy tekst jest moim własnym tłumaczeniem części wstępnej z podręcznika języka jidysz wydanego w Moskwie, przy współpracy z YIVO.
Краткая историческая справка, tłum. Mateusz Turała [в:] С. А. Сандлер, Идиш. Учебник для русскоговорящих., Издательский центр РГГУ, Москва 2001.
