מײַן שװעסטער חיה

מײַן שװעסטער חיה 

[majn szwester chaje]

Moja siostra Chaja

      Dzisiaj, nareszcie, nadszedł czas na tłumaczenie tekstu piosenki "מײַן שװעסטער חיה" z 1998 roku. 

      Autorem słów jest Binem Heller (hebr.בִינֶם הֶלֶר, jid. בינם העלע), autorką muzyki Chava Alberstein (hebr. חוה אלברשטײן, jid.חוה אלבערשטײן).

      Warto na wstępnie zaznaczyć, kim był Binem Heller - otóż był to jeden z najznamienitszych poetów piszących w jidysz. Urodził się w Warszawie, w 1908 roku w rodzinie ubogich Chasydów. W wieku 22 lat został opublikowany w Łodzi, w czasopiśmie "ליטעראַרישע טריבונע" ("Trybuna literacka" - miesięcznik/dwutygodnik wydawany w Łodzi w latach 1930-1933, pozostający pod wpływem KPP, antyklerykalny i antysyjonistyczny) pierwszy tomik jego poezji, "דורך קראַטן" ("Przez kraty"). W roku 1937 poeta wyjechał z Warszawy, mieszkał w Belgii, Francji. Do kraju powrócił w 1939, ale sytuacja, którą zastał zmusiła go do ucieczki - najpierw do Białegostoku, a następnie do ZSRR (Ałma-Ata, Moskwa). Do Polski wrócił ponownie w 1947, żywiąc nadzieje, że kultura polskich Żydów na nowo się odrodzi - w tym czasie pracował jako redaktor w "ייִדישע שריפֿטן" ( "Dzieła żydowskie") i w "ייִדיש בוך" ("Żydowska książka"). W 1956 roku wyjechał do Belgii, a stamtąd do Izraela, gdzie od 1957 roku mieszkał w Tel Awiwie. Pisał poematy rewolucyjne, lirykę miłosną, wiersze o wojnie, poematy nawiązujące do powstania w getcie warszawskim. Zmarł w Izraelu w 1998 roku.

PS. Zanim ktoś weźmie się za tekst piosenki, polecam mu zapoznanie się z materiałem z poprzedniego wpisu :)

      Przejdźmy teraz do interesującego nas utworu "מײַן שװעסטער חיה". Na początku sama piosenka i tekst w jidysz:

,מײַן שװעסטער חיה מיט די גרינע אױגן

מײַן שװעסטער חיה מיט די שװאַרצע צעפּ ־

די שװעסטער חיה, װאָס האָט מיך דערצױגן

.אױף סמאָטשע־גאַס, אין הױז מיט קרומע טרעפּ

,די מאַמע איז אַװעק פֿון שטוב באַגינען

.װען אױפֿן הימל האָט ערשט קױם געהעלט

זי איז אַװעק אין קראָם אַרײַן פֿאַרדינען

.דאָס בידנע־דראָבנע גראָשעדיקע געלט

,און חיה איז געבליבן מיט די ברידער

.און זי האָט זײ געקאָרמעט און געהיט

,און זי פֿלעגט זינגען זײ די שײנע לידער

.פֿאַר נאַכט, װען קלײנע קינדער װערן מיד

,מײַן שװעסטער חיה מיט די גרינע אױגן

מײַן שװעסטער חיה מיט די לאַנגע האָר ־

,די שװעסטער חיה, װאָס האָט מיך דערצױגן

.איז נאָך נישט אַלט געװען קײן צענדלינג יאָר

,זי האָט גערױמט, געקאָכט, דערלאַנגט דאָס עסן

.זי האָט געצװאָגן אונדז זי קלײנע קעפּ

נאָר שפּילן זיך מיט אונדז האָט זי פֿאַרגעסן ־

.די שװעסטער חיה מיט די שװאַרצע צעפּ

,מײַן שװעסטער חיה מיט די אױגן גרינע

.אַ דײַטש האָט אין טרעבלינקע זי פֿאַרברענט

און איך בין אין דער ייִדישע מדינה

.דער סאַמע לעצטער, װאָס האָט זי געקענט

פֿאַר איר שרײַב איך אױף ייִדיש מײַנע לידער

.אין טעג די שרעקלעכע פֿון אונדזער צײַט

בײַ גאָט אַלײן איז זי אַ בת־יחידה ־

.אין הימל זיצט זי בײַ זײַן רעכטער זײַט

Przeanalizujmy po kolei każdą zwrotkę piosenki :

-א-

,מײַן שװעסטער חיה מיט די גרינע אױגן

siostra - די שװעסטער

imię kobiece, czyt.: Chaje - חיה

z - מיט

zielony - גרין

oko (oczy) - (דאָס אױג (די אױגן

מײַן שװעסטער חיה מיט די שװאַרצע צעפּ ־

czarny - שװאַרץ

warkocz (warkocze) - (דער צאָפּ (די צעפּ

די שװעסטער חיה, װאָס האָט מיך דערצױגן

tu: która - װאָס

biernik zaimka osobowego "ja" - mnie - מיך

imiesłów czasu przeszłego "wychowywać" - (דערצױגן (דערצין

.אױף סמאָטשע־גאַס, אין הױז מיט קרומע טרעפּ

tu: na - אױף

ulica - די גאַס

dom - דאָס הױז

krzywe, zawalone, rozklekotane - קרומע

schody - די טרעפּ

Moja siostra Chaja z zielonymi oczami,

Moja siostra Chaja z czarnymi warkoczami - 

Siostra Chaja, która mnie wychowywała,

Na uilcy Smoczej, w domu z zawalonymi schodami.

-ב-

,די מאַמע איז אַװעק פֿון שטוב באַגינען

z dala; daleko; poza; precz! - אַװעק

tworzy dopełniacz; z; od; o; na temat; z powodu - פֿון

pokój, izba - די שטוב

świt, brzask; o świcie, o brzasku - באַגינען

.װען אױפֿן הימל האָט ערשט קױם געהעלט

kiedy - װען 

na + odmieniony przez przypadki rodzajnik określony r. męskiego - אױפֿן = אױף + דעם 

niebo - דער הימל 

tu: dopiero, zaledwie, dopiero co - ערשט

ledwo - קױם 

imiesłów czasu przeszłego "świtać, jaśnieć" - (געהעלט (העלן

זי איז אַװעק אין קראָם אַרײַן פֿאַרדינען

sklep, kram - די קראָם 

do środka - אַרײַן 

zarabiać - פֿאַרדינען 

.דאָס בידנע־דראָבנע גראָשעדיקע געלט

biedne - בידנע

drobne - דראָבנע

przymiotnik, oznaczający coś "groszowego", tak drobnego, małego jak grosz - גראָשעדיקע

pieniądz (pieniądze) - (דאָס געלט (די געלטער

Mama o świcie wychodziła z izby,
Kiedy na niebie dopiero ledwie zaczynało świtać.
Wychodziła do sklepu, żeby zarobić
Te marne parę drobnych groszy.

-ג-

,און חיה איז געבליבן מיט די ברידער

imiesłów cz. przeszłego "zostać, pozostać" - (געבליבן (בלײַבן
brat - (דער ברודער (די ברידער

.און זי האָט זײ געקאָרמעט און געהיט

imiesłów cz. przeszłego "karmić"  - (געקאָרמען (קאָרמען

im. cz. przeszłego "pilnować, opiekować się, chronić, czuwać nad czymś" - (געהיט (היטן

,און זי פֿלעגט זינגען זײ די שײנע לידער

- פֿלעג

czasownik posiłkowy, dzięki któremu tworzymy czas przeszły wielokrotny - zwykł (coś robić), miał w zwyczaju; odmienia się on następująco:

איך פֿלעג

דו פֿלעגסט 

(ער פֿלעג(ט

מיר פֿלעגן 

איר פֿלעגט 

זײ פֿלעגן 

Zdanie budujemy zgodnie z konstrukcją:

czasownik w bezokoliczniku - פֿלעג - zaimek osobowy

."זי פֿלעג לײענען "פֿאָרװערטס

Ona miała w zwyczaju czytać/Czytywała "Forverts".

śpiewać - זינגען
piosenka, pieść; wiersz, poemat - (דאָס ליד (די לידער
piękny, ładny - שײן

.פֿאַר נאַכט, װען קלײנע קינדער װערן מיד

tu: przed - פֿאַר

noc - די נאַכט

mały - קלײן

dziecko - (דאָס קינד (די קינדער

stawać się, zostać, być - װערנ

איך װער

דו װערסט

ער װערט

מיר װערן 

איר װערט

זײ װערן 

zmęczony - מיד 

I Chaja zostawała z braćmi,

Karmiła ich i nad nimi czuwała,

I śpiewała im piękne piosenki,

przed nocą, kiedy małe dzieci robiły się zmęczone.

-ד-

,מײַן שװעסטער חיה מיט די גרינע אױגן

מײַן שװעסטער חיה מיט די לאַנגע האָר ־

długi - לאַנג

włosy - די האָר

,די שװעסטער חיה, װאָס האָט מיך דערצױגן

.איז נאָך נישט אַלט געװען קײן צענדלינג יאָר

jeszcze - נאָך
nie (zaprzeczenie czasownika) - נישט 
mający ileś lat, w wieku iluś lat; też: stary, wiekowy, dawny - אַלט
imiesłów cz. przeszłego "być" - (געװען (זײַן
rodzajnik przeczący (dot. rzeczownika); żaden - קײן
dziesięć - צענדלינג - צענ
rok - דאָס יאָר
dekada, dziesięciolecie - דאָס יאָרצענדלינג

Moja siostra Chaja z zielonymi oczami,

Moja siostra Chaja z długimi włosami,

Siostra Chaja, która mnie wychowywała,

Nie miała jeszcze dziesięciu lat.

-ה-

,זי האָט גערױמט, געקאָכט, דערלאַנגט דאָס עסן

imiesłów cz. przeszłego "czyścić" - (גערױמט (רײניקן
imiesłów cz. przeszłego "gotować" - (געקאָכט (קאָכן
imiesłów cz. przeszłego "podawać" - (דערלאַנגט (דערלאַנגען
jedzenie - דאָס עסן 

.זי האָט געצװאָגן אונדז זי קלײנע קעפּ

imiesłów cz. przeszłego "myć" - (געצװאָגן/געװאַשן (װאַשן
nam - אונדז
głowa - (דער קאָפּ (די קעפּ

נאָר שפּילן זיך מיט אונדז האָט זי פֿאַרגעסן ־

tylko, jedynie, ale - נאָר
bawić się, grać - שפּילן זיך
im. cz. przeszłego "zapomnieć" (forma identyczna z bezokolicznikiem) - (פֿאַרגעסן (פֿאַרגעסן

.די שװעסטער חיה מיט די שװאַרצע צעפּ

Ona sprzątała, gotowała i podawała jedzenie, 
Myła nam małe głowy,
Jedynie zapominała się z nami bawić,
Siostra Chaja z czarnymi warkoczami.

-ו-

,מײַן שװעסטער חיה מיט די אױגן גרינע

.אַ דײַטש האָט אין טרעבלינקע זי פֿאַרברענט

Niemiec, niemiecki - דײַטש
Treblinka - טרעבלינקע
imiesłów cz. przeszłego "spalić" - (פֿאַרברענט (פֿאַרברענען

און איך בין אין דער ייִדישע מדינה 

Państwo Żydowskie [jidisze medine] - ייִדישע מדינה

.דער סאַמע לעצטער, װאָס האָט זי געקענט

przy stopniowaniu przymiotników: sam, najbardziej - סאַמע
forma utworzona od לעצט , oznacza 'najostatniejszy' - לעצטער
imiesłów cz. przeszłego "znać" - (געקענט (קענען

Moja siostra Chaja z oczami zielonymi, 

Niemcy spalili ją w Treblince.

I ja jestem w Państwie Żydowskim

Całkowicie ostatnim człowiekiem, który ją pamięta.

-ז-

פֿאַר איר שרײַב איך אױף ייִדיש מײַנע לידער

 forma dopełniacza zaimka זי, oznacza "jej", "niej" - איר
pisać - שרײַבן
w, na (אױף יידיש - w jidysz) - אױף

.אין טעג די שרעקלעכע פֿון אונדזער צײַט

dzień - (דער טאָג (די טעג

straszny, okropny - שרעקלעך

tworzy formy dopełniacza; z, od, o, na temat, z powodu - פֿון

czas - די צײַט

בײַ גאָט אַלײן איז זי אַ בת־יחידה ־

przy, obok - בײַ

Bóg - דער גאָט

sam - אַלײן

  jedynaczka [bas-jechide] - בת-יחידה

.אין הימל זיצט זי בײַ זײַן רעכטער זײַט

siedzieć - זיצן

dopełniacz od , oznacza "jego" - זײַן

forma od רעכט, oznacza "prawo, prawicę"  - רעכטער

strona, bok - די זײַט

Dla niej piszę w jidysz moje wiersze,

W tych strasznych dniach naszych czasów.

Przy samym Bogu jest jedynaczką.

W niebie siedzi po jego prawej stronie.

W ten oto sposób dotarliśmy do końca tego poruszającego poematu, zasób naszego słownictwa się poszerzył o nowe, ciekawe słowa i zwroty, poznaliśmy też piękny utwór, który teraz jest dla nas zrozumiały. 
PS. Dziękuję za pomoc komentatorowi o nicku gobers :) Thank you!

Zajt gezunt! :)

Czas przeszły czasowników

      !שלום

      W dzisiejszym poście postaram się przedstawić podstawowe informacje o budowie i tworzeniu czasu przeszłego czasowników w języku jidysz.
      Schemat budowy czasu przeszłego przedstawia się następująco:

CZASOWNIK POMOCNICZY + IMIESŁÓW CZASU PRZESZŁEGO

      W funkcji czasownika pomocniczego występują czasowniki זײַן i האָבן w osobowych formach. Dla jasności sytuacji przypomnę ich odmianę ;)

זײַן 

איך בין 

דו ביסט

ער איז

מיר זײַנען/זענען 

איר זײַט/זענט 

זײ זײַנען/זענען 

האָבן 

איך האָב

דו האָסט

ער האָט

מיר האָבן 

איר האָט

זײ האָבן 

      Każdy czasownik ma przyporządkowany swój czasownik pomocniczy, w dobrym słowniku jest to zwykle uwzględnione. Magdalena Sitarz w książce Jidysz. Podręcznik nauki języka dla początkujących. podaje, że czasownik pomocniczy זײַן  występuje z czasownikami ruchu (jechać, biec etc.) i zmiany stanu (umrzeć, urodzić się etc.)oraz z grupą czasowników:

(שטײן (געשטאַנען

stać

(זיצן (געזעסן

siedzieć

(זײַן (געצען/געװעזן

być

(װערן (געװאָרן

stawać się, zostawać, zmieniać, udawać się

(בלײַבן (געבליבן

zostać, pozostać

Czasownik pomocniczy האָבן jest przypisany pozostałym czasownikom. 

      Imiesłów czasu przeszłego (דער פּאַרטיציפּ) może być regularny, bądź nieregularny. Zacznijmy od tego pierwszego. Tworzymy go w następujący sposób: od bezokolicznika (np.לײענען - czytać) odrzucamy końcówkę bezokolicznika, czyli ן-, lub ען- (w naszym przypadku otrzymujemy -לײענ) i w jej miejsce wstawiamy ט-, jednocześnie dodając prefiks -גע (otrzymaliśmy tym samym imiesłów czasu przeszłego czasownika czytać - גע+לײענ+ט). Czasownikiem pomocniczym czasownika czytać jest האָבן - odmieńmy więc teraz przez osoby czasownik czytać w czasie przeszłym:

האָבן געלײענט 

איך האָב געלײענט

ja czytałem

דו האָסט געלײענט

ty czytałeś

ער האָט געלײענט

on czytał

מיר האָבן געלײענט

my czytaliśmy

איר האָט געלײענט

wy czytaliście

זײ האָבן געלײענט

oni czytali

Powtórzmy to wszystko na jeszcze jednym przykładzie, tym razem weźmy czasownik robić מאַכן 

1. Od formy bezokolicznika oddzielamy końcówkę ן-

2. Otrzymujemy rdzeń czasownika:

3. Do rdzenia czasownika dodajemy końcówkę imiesłowową ט- i prefiks -גע i tym samym otrzymujemy gotową do użycia formę:

Warto jeszcze zwrócić uwagę na czasowniki, które mają już jakiś sufiks (przystawkę) w bezokoliczniku, np. בויען to budować, a kiedy dodamy przystawkę -אופּ, to uzyskamy czasownik zbudować (אופּבױען) i kiedy zechcemy od takiego czasownika, nomen omen, zbudować imiesłów, to należy pamiętać, że prefiks imiesłowowy -גע umieszczamy między rdzeniem czasownika, a przystawką, w tym przypadku -אופּ. Czyli będzie to wyglądało tak:

Niestety, żeby nie było zbyt łatwo, istnieje także grupa czasowników tworzących formy imiesłowu (participu) w sposób nieregularny (jest ich mniej, niż regularnych) - jedyną możliwością, żeby dowiedzieć się, jaki czasownik jaką formę tworzy jest zaglądać do słowników i do tablic imiesłowów nieregularnych :(

Imiesłowy nieregularne kończą się zwykle na ע)ן)-, dodatkowo w rdzeniu czasownika czasami dochodzi do zmian, przede wszystkim jeśli chodzi o samogłoski. 

Poniżej podam listę kilku czasowników nieregularnych, z którymi mogliśmy się spotkać do tej pory.

(גײן - געגאַנגען (זײַן

iść

(האָבן - געהאָט (האָבן

mieć, posiadać

(הײסן - געהײסן (האָבן

nazywać się, kazać, znaczyć

(העלפֿן - געהאָלפֿן (האָבן

pomagać

(װאַשן - געװאַשן (האָבן

myć, prać

(װיסן - געװוּסן (האָבן

wiedzieć, znać

(װעלן - געװאָלט (האָבן

chcieć, pragnąć

(טאָן/טון - געטאָן/געטון (האָבן

robić

(טרינקען - געטרונקען (האָבן

pić

(ליגן - געלעגן/געליגן (זײַן

leżeć

(נעמען - גענומען (האָבן

brać, zaczynać

(עסן - געגעסן (האָבן

jeść

(קומען - געקומען (זײַן

przychodzić, nadchodzić; pochodzić

(שלאָפֿן - געשלאָפֿן (האָבן

spać

I właściwie to wszystko :) Już umiemy tworzyć czas przeszły, więc możemy spokojnie opowiadać o tym, co miało miejsce kiedyś :)

.מיר האָבן אופּגעבױט אַ סך הײַזער

Zbudowaliśmy wiele domów.

wiele, dużo, czyt.: a sach - אַ סך

.איך האָט געלײענט ביכער

Czytałem książki.

.איך בין געקומען נעכטן

Przyszedłem wczoraj.

wczoraj - נעכטן

Życzę owocnej nauki, pozdrawiam serdecznie wszystkich! :)

!זײַט געזונט 

Krótka informacja historyczna o jidysz

Krótka informacja historyczna

   Jidysz powstał w rezultacie współoddziaływania i syntezy czterech językowych komponentów: starohebrajskiego, romańskiego, niemieckiego i słowiańskiego. Zachowawszy w swojej podstawie morfologiczną budowę języka niemieckiego, jidysz kwalifikuję się do grupy zachodnich języków germańskich indoeuropejskiej rodziny.

   Przed II wojną światową w jidysz mówiło ok. 11 mln ludzi. Po hitlerowskim ludobójstwie i zgładzeniu większości europejskich Żydów liczba natywnych użytkowników języka jidysz gwałtownie się zmniejszyła. Obecnie ludzie władający językiem jidysz jako swoim pierwszym językiem mieszkają w krajach byłego ZSRR, w Polsce, Rumunii, Niemczech, Francji, Anglii, Izraelu, USA, Ameryce Łacińskiej, RPA, Australii. Z 1 378 344 Żydów, zamieszkujących na terytorium byłego ZSRR, w języku jidysz, jako języku ojczystym, mówi ok. 210 tys ludzi (wg danych na rok 1989). W Federacji Rosyjskiej mieszka 537 tysięcy Żydów. Użytkownicy natywni języka jidysz są zwykle dwu- lub wielojęzyczni. 

   W lutym 1919 roku jidysz był pierwszy raz uznany oficjalnie jako jeden z języków państwowych przez Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański Litewskiej Republiki Radzieckiej, a w 1920 stał się jednym z czterech oficjalnych języków Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Obecnie jidysz, na równi z językiem rosyjskim, jest oficjalnym językiem Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. Do II wojny światowej jidysz funkcjonował we wszystkich sferach życia społecznego i prywatnego społeczności żydowskiej ZSRR. W drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku zostały zlikwidowane instytucje i centra żydowskiej kultury, a ich działacze byli poddawani represjom. Po osądzeniu kultu jednostki, od początku 1960 roku rozpoczął się proces odbudowywania działalności kulturalnej w języku jidysz. Od 1961 r, ukazuje się magazyn literacki Sovetish geytland (Radziecka ojczyzna), ponownie publikowana jest gazeta Birobidzhaner shtern (Birobidżańska gwiazda - Birobidżan, stolica Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Federacji Rosyjskiej - przyp. M.T.), a po jedenastoletniej przerwie na nowo wydawana jest literatura piękna w języku jidysz. W latach 80 XX wieku wydanych zostało wiele pomocy naukowych. Wznowieniu uległy kontakty z centrami kultury żydowskiej za granicą. 

   Jidysz zaczął powstawać w końcu pierwszego tysiąclecia naszej ery w żydowskich mieszczańskich społecznościach nad Renem i Mozelą (rzeki płynące m.in. przez Niemcy, Mozela jest dopływem Renu - przyp. M.T.). Żydzi, którzy przesiedlili się na te tereny z Włoch i Francji mówili w mieszanym starohebrajsko-romańskim narzeczu, które oni sami nazywali laaz. Zapożyczywszy od miejscowej ludności dialektalne warianty niemieckiego języka (głównie dialekty środkowoniemieckie), zachowali w swojej mowie wiele starohebrajskich i laazkich elementów językowych. Ze względu na rodzaj wykonywanej pracy, a także z powodu prześladowań Żydzi byli zmuszeni wielokrotnie zmieniać miejsca zamieszkania, co przyczyniło się do zanikania różnic dialektalnych w ich mowie. Następnie normy języka uległy unifikacji wskutek gwałtownego rozwoju działalności wydawniczej. Autorzy i wydawcy, zainteresowani zbytem swoich produktów unikali form dialektalnych o wąskim zakresie terytorialnym ich występowania lub opatrywali taki wyrażenia tłumaczeniem na inne dialekty.

   W XIII wieku fala emigracji żydowskich dosięga już terytoriów słowiańskich , a od XVI wieku strumień emigracji do krajów Europy Wschodniej uległ jeszcze większemu nasileniu. Powstały wielkie społeczności żydowskie w Polsce, na Litwie, Podolu, Galicji, Wołyniu, Białorusi. W języku jidysz uformowała się leksykalna warstwa powstała z zapożyczeń z języków słowiańskich . Wszystko to stworzyło warunki do powstania w Europie Wschodniej nowych żydowskich dialektów regionalnych, nazywanych umownie polskim, ukraińskim i litewsko-białoruskim. Na ich podstawie zaczęły kształtować się zaczątki obecnego języka literackiego. W Europie Zachodniej jidysz uległ stopniowemu wypieraniu przez języki miejscowej ludności. 

   Do XVIII w. literatura jidysz była przeznaczona głównie dla prostej ludności, a przede wszystkim dla kobiet, nieznających starohebrajskiego języka - podstawowego języka literatury religijnej i beletrystyki tamtych czasów. Na literaturę jidysz składały się przede wszystkim utwory o tematyce biblijnej, zbiory indywidualnych modlitw (mhines, dosłownie błagania), utwory o żydowskich obyczajach i zasadach zachowania, historiograficzne i pamiętnikarskie opracowania, opisujące ciężkie próby, jakie przypadły w udziale narodowi żydowskiemu: wygnania, masowe morderstwa, klęski żywiołowe. Literatura świecka w języku jidysz przypada głównie na wiek XVI i była wydawana we Włoszech przez żydowskich emigrantów z Niemiec. Centralne miejsce należy się poczytnemu filologowi Eliaszowi Bocher Lewicie. Dalszy rozwój literackiego jidysz związany jest z powstaniem w XVIII w. dwóch walczących ze sobą społecznych ruchów - świeckiego oświecenia i religijno-mistycznego chasydyzmu. Stronnicy tych ruchów, walcząc o wpływ na społeczność żydowską zaczęli zwracać się do niej w języku ojczystym - jidysz, co sprzyjało wzbogaceniu się języka literackiego w wyraziste środki żywej ludowej mowy.

   Kluczową rolę w powstawaniu i udoskonalaniu literackiego jidysz w XIX-XX ww. odegrali klasycy literatury żydowskiej: Mendele Mojcher-Sforim, Szalom-Alejchem, Icchok-Lejbusz Perec, a także działalność społeczno-polityczna i rozwój szkolnictwa, prasy, teatrów, instytucji naukowych w języku jidysz.

   Biorąc pod uwagę czynniki niejęzykowe, wyróżnia się cztery okresy w rozwoju języka jidysz:

#1. Okres początkowy (do 1250 roku): przyszli użytkownicy jidysz emigrują z Włoch i Francji, tworzą dzielnice żydowskie w miastach nad Renem i Mozelą, korzystają z autonomii wewnętrznego życia społecznego. Na bazie starohebrajskich, romańskich i niemieckich komponentów językowych rodzi się i rozwija jidysz. W zachowanych pamiątkach piśmiennictwa (początek XIIw.) zostały utrwalone pojedyncze słowa.

#2. Okres dawny/starożytny (1250-1500): wygnanie Żydów z Niemiec i Austrii; ucieczka przed epidemią dżumy. Użytkownicy jidysz docierają na wschodnie obszary średniego biegu Dunaju, Bohemii, Moraw, Polski i Litwy; poprzednia niezależność dzielnic żydowskich zmienia się w przymusową izolację w gettach; w językowy stop języka jidysz wchodzi czwarty komponent - słowiański. Najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa - jedno zdanie w jidysz w Wormackim modlitewniku (1272).

Najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa - jedno zdanie w jidysz w Wormackim modlitewniku (1272): gut tak im betage se vear dis makhazor in beis hakneses terage - 'niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi'.

#3. Okres środkowy (1500-1700): pogromy 1648-1649 na południu Rzeczypospolitej, emigracja z Europy Wschodniej i tworzenie nowych społeczności w Zachodniej Alzacji, Holandii, Północnych Niemczech; wewnętrzna migracja Żydów w krajach słowiańskich, tworzenie żydowskich miasteczek; formowanie się systemu dialektów terytorialnych wschodnio-europejskiego jidysz, stopniowe przenikanie ww. dialektów do piśmiennictwa.

#4. Okres nowy (od 1700 r.): emigracja Żydów z krajów Europy Wschodniej do Europy Zachodniej, Ameryki, RPA, Erec Israel (później - państwo Izrael), Australii; powstanie i rozwój nurtów społecznych i partii, literatury, instytucji kulturalnych, środków masowej informacji w języku jidysz; pogromy Żydów; zagłada żydowskiej ludności Europy przez hitlerowców. Zachodni jidysz prawie w całości zostaje wyparty przez języki miejscowe. Na bazie wschodnich dialektów rozwija się ogólna odmiana języka literackiego, obsługująca wszystkie sfery prywatnej i społecznej działalności.

Jidysz dzieli się na dialekty: zachodni i grupę wschodnich. W dialekcie zachodnim mówili Żydzi w Holandii, Alzacji i Lotaryngii, Szwajcarii, części Niemiec, Czechosłowacji, na Węgrzech, w Zakarpaciu. Pojedynczy użytkownicy zachodniego dialektu żyją obecnie w Alzacji, Szwajcarii i Niderlandach.

   Literacki jidysz powstał na bazie trzech wschodnich dialektów: północno-wschodniego (litewsko-białoruski), południowo-wschodniego (ukraiński) i centralnego (polski). Różnice dialektalne uwidaczniają się na różnych poziomach języka. I tak, w litewsko-białoruskim rzeczowniki mogą występować tylko w dwóch rodzajach - męskim i żeńskim, w pozostałych dialektach występuje również kategoria rodzaju nijakiego. Istnieją różnice w systemie odmiany czasowników, rzeczowników, w użyciu charakterystycznych dla danego dialektu słów. Np., szafa - w lit.-białoruskim to almer (אַלמער), w ukr. shafe (שאַפֿע), a w polskim shrank (שראַנק); kochać  - w pol. i ukr. libn (ליבן ), w lit.-białoruskim holm hobn (האָלם האָבן). Jednak najsilniej różnice dialektalne wyrażają się w fonetyce: 

Literacki jidysz				Dialekty
				lit.-białorus.	ukr.	pol.
גאַסט	gast	gość	a	a	a, o	a:
טאָג	tog	dzień	o	o	u	u:
יאָר	jor	rok	o	o	u	u:, ue
זומער	zumer	lato	u	u	i	i
הױף	hojf	podwórko	oj	ej	oj	oj
בױך	bojh	brzuch	oj	oj, uj, ou	uj, oj	o:, ou
קײט	kejt	cel	ej	ej	ej	aj
קעז	kez	ser	e	e	ej	ej
װײַן	vajn	wino	aj	aj	aj, a	a:
פֿרײַנט	frajnt	przyjaciel	aj	aj	aj	a
שנײ	shnej	śnieg	sh	s, sh	sh	shnaj
האַנט	hant	ręka	h	h	ant, hant	h

   Do zapisu jidysz używa się starohebrajskiego alfabetu, przystosowanego do jego systemu dźwięków. Słowa i zdania zapisuje się od prawa do lewa. Nie ma wielkich liter. Pięć liter drukowanych i pisanych, oznaczających dźwięki /n, m, f, h, c/ ma inną formę zapisu na końcu słowa niż w środku czy na początku. Na terytorium byłego ZSRR i za granicą były przyjęte inne reguły ortograficzne. Podstawowa różnica polega na zapisie słów starohebrajskiego pochodzenia: w wydaniach radzieckich, przy zapisie tych, tak samo zresztą jak i pozostałych, słów przestrzega się zasady odpowiadania liter dźwiękom i odwrotnie. W innych, nieradzieckich, wydaniach słowa starohebrajskiego pochodzenia zachowują zapis spółgłoskowy, tj. zapisuje się tylko spółgłoski, a samogłoski zaznacza się niemymi literami (alef, ajin, wow, jud), z których każda może oznaczać dowolną samogłoskę albo całkowicie się je pomija. 

   Pierwsze kroki w opisaniu i badaniu jidysz pochodzą z XVI w. Do lat 20. dwudziestego wieku badaniem jidysz zajmowali się pojedynczy ludzie, którzy opanowali całkowicie różnorodny zakres wiedzy językoznawczej. Od 1920 roku zaczęły powstawać centra naukowe badające jidysz przy Akademii Nauk Ukrainy i Białorusi, w Wilnie - Żydowski Instytut Naukowy [YIVO, ייִװאָ, od 1940 z siedzibą w Nowym Jorku, jest najbardziej prestiżową instytucją zajmującą się językiem jidysz, niejako jest jego regulatorem - przyp. M.T.]. Obecnie katedry języka jidysz znajdują się w Birobidżańskim pedagogicznym instytucie, w szeregu uniwersytetów Izraela, USA, Zachodniej Europy. Praca w jidysz publikowana są w zbiorach wydawanych przede wszystkim w USA i Izraelu.

Powyższy tekst jest moim własnym tłumaczeniem części wstępnej z podręcznika języka jidysz wydanego w Moskwie, przy współpracy z YIVO.

Краткая историческая справка, tłum. Mateusz Turała [в:] С. А. Сандлер, Идиш. Учебник для русскоговорящих., Издательский центр РГГУ, Москва 2001.

גוט מײדעלע

Dobra dziewczynka

Shalom! Dzisiejszy wpis postanowiłem trochę urozmaicić i tekst, który będę omawiał wstawiłem w wersji pisanej. Myślę, że będzie to dość dobry sposób, żeby poćwiczyć czytanie czcionki pisanej :) (gdyby jednak ktoś miał problem z rozszyfrowaniem tego, co jest wyżej napisane, to odsyłam do mojego ukochanego elementarza "Der Onheyber", na strony 72-73 - elementarz jest dostępny również w sieci). 

Dodam oczywiście tłumaczenie tekstu, omówienie słówek, które się do tej pory mogły nie pojawić i ewentualnie jeszcze jakieś konieczne informacje, które przyjdą mi do głowy, jeśli chodzi o gramatykę ;) Do dzieła!

Tłumaczenie:

1. Mama mówi do Bera:

2. Idź kup mi jajka i (kup mi) jabłka.

3. - Ja nie chcę iść - mówi Ber. - Ja chcę się bawić.

4. Mówi mama:

5. Idź, Ber, muszę/potrzebuję mieć jajka i jabłka.

6. - Niech Serełe idzie. - Ja chcę się bawić. 

7. Wysyła mama Serełe. Biegnie Serełe i kupuje rzeczy. Wraca do domu i krzyczy:

8. - Mamo, mam jajka! Mam jabłka!

9. - Dobrze, grzeczna dziewczynko - mówi mama. - Kocham cię!

10. Wieczorem siedzą wszyscy przy stole i jedzą.

11. Daje mama Serełe jabłko.

12. Krzyczy Ber: mamo, ja też chcę jabłko!

13. Mówi mama:

14. Nie, Ber, dla ciebie nie mam żadnego jabłka!

15. Dlaczego? - pyta Ber. - Dlaczego Serełe ma jabłko?

16. Serełe jest grzeczna dziewczynką. Kto nie chce kupować jabłek, ten nie je żadnych jabłek.

Słówka:

tu: mnie - מיר

jajka - אײער

jabłka - עפּל

rzeczy (l. poj. זאַכן - ( זאַך

dom - הױז

dziewczynka - מײדעלע

wieczorem - אין אָװנט

wszyscy - אַלע

przy stole - בײַם טיש

kto - װער

ten - װעט

Słówka:

kupować - קױף - קױפֿן 

bawić się - שפּילן זיך 

musieć, trzeba, należy, powinien, potrzebować, wymagać* - דאַרף - דאַרפֿן 

wysyłać - שיקט - שיקן 

biec - לױפֿט - לױפֿן 

wracać, wchodzić w/do - קומט אַרײַן - קומען אַרײַן 

kocham cię** - איך האָב דיך ליב 

siedzieć - זיצן 

* דאַרפֿן

To jest czasownik modalny, o znaczeniu takim jak wyżej. Co istotne i co należy zapamiętać - w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasownik ma nietypową formę:

איך דאָרף 

דו דאָרפֿסט 

ער דאָרף 

מיר דאָרפֿן 

איר דאָרפֿט

זײ דאָרפֿן 

**איך האָב דיך ליב 

Kochać to w jidysz ליב האָבן. 

Co z tym robimy? Oczywiści odmieniamy czasownik האָבן, który przechodzi nam w zdaniu przed "ליב" i dalej kończymy zdanie. Proste ;)

I to tyle na dzisiaj:)

Powiedzcie proszę, czy takie wpisy z tekstem pisanym od czasu do czasu byłyby dobrym pomysłem?

Wg mnie mamy rzadko kontakt z formą pisaną jidysz i fajnie byłoby to zmienić :)

Dziękuję za uwagę i ewentualne opinie. Bądźcie zdrowi!

PS. Przepraszam za dość toporne korekty na zdjęciu - niestety, już przy publikowaniu zauważyłem literówki u siebie w pisanej wersji ;)

דער װינטער און דאָס שליטעלע

Zima i sanki

Shalom! Kolejny raz przerwa była zbyt długa. Ale nic nie poradzę - stało się ;) Mogę jedynie obiecać, przede wszystkim sobie, że postaram się być bardziej systematyczny.

Dzisiaj wstawiam przyjemny tekścik o...zimie ;) Tak, wiem, po zimie to już prawie śladu nie ma, kiedy to piszę, ale...może to tym bardziej powód, żeby powspominać :D Tekst pochodzi z, oczywiście, podręcznika "Der Onheyber", ze stron 68-70. Zapraszam!

.עס איז װינטער. אין דרױסן פֿאַלט אַ שנײ

Jest zima. Na zewnątrz pada śnieg.

.אין דרױסן זענען דאָ אַ סך קינדער

Na zewnątrz znajduje się wiele dzieci.

.בערעלע און סערעלע זענען אױך אין דרױסן

Bereł i Serełe taką są na zewnątrz.

.בערעלע האָט אַ שײן שליטעלע

Bereł ma piękne sanki.

.בערעלע זאָגט: איך װעל זײַן אַ פֿערדעלע

Bereł mówi: Ja będę konikiem.

.בערעלע שלעפּט דאָס שליטעלע

Bereł ciągnie (te) sanki.

!סערעלע שרײַט: װיאָ, פֿערדעלע, װיאָ

Serełe krzyczy: Wio, koniku, wio! 

.בערעלע לױפֿט װי אַ פֿערדעלע. ער שלעפּט װי אַ פֿערדעלע

Bereł biegnie jak konik. On ciągnie (sanki) jak konik.

.ער שלעפּט דאָס שליטעלע מיט סערעלע

On ciągnie te sanki z Serełe (na których siedzi Serełe).

!זאָגט סערעלע: איך װיל זײַן אַ פֿערדעלע

Mówi Serełe: Ja chcę być konikiem!

.זי גײט אַראָפּ פֿון שליטעלע. בערעלע זיצן אין שליטעלע

Ona podchodzi do sanek. Bereł siada (dokł. siedzi) na sankach.

.סערעלע שלעפּט און שלעפּט. זי קען קײן סך נישט שלעפּן

Serełe ciągnie i ciagnie. Ona już więcej nie może ciągnąć.

:שרײַט זי צו אַ ייִנגעלע

Krzyczy ona do chłopca:

?ייִנגעלע, ייִנגעלע, װעסטו העלפֿן שלעפּן

Chłopczyku, chłopczyku, pomożesz ciągnąć?

.גײט צו דאָס ייִנגעלע צו סערעלען. ער װיל העלפֿן שלעפּן

Podchodzi ten chłopiec do Serełe. On chce pomóc ciągnąć.

ער איז אַ גוט ייִנגעלע. סערעלע און דאָס ייִנגעלע שלעפּן דאָס שליטעלע מיט בערעלען

On jest dobrym chłopcem. Serełe i ten chłopiec ciągną sanki, na których siedzi Bereł (dokł. z Berem).

בערעלע זאָגט: איך װיל שלעפּן! זאָל דאָס ייִנגעלע זיצן אין שליטעלע! ער איז אַ גוט ייִנגעלע

Bereł mówi: Ja chcę ciągnąć! Niech ten chłopiec usiądzie na sankach. On jest dobrym chłopcem!

Słownictwo:

zima - דער װינטער

na zewnątrz; na dworze - אין דרױסן

śnieg - דער שנײ

 wiele, dużo [a sach] - אַ סך

ładny, piękny - שײן

sanki - דאָס שליטעלע

konik, mały koń, (też w znaczeniu konik, jako hobby) - דאָס פֿערדעלע, דאָס פֿערדל

 jak [wi] - װי

z, od; z powodu; wprowadza formę dopełniacz; tu: do - פֿון

do; w kierunku - צו

chłopiec - דאָס ייִנגעלע

niech - זאָל

Gramatyka:

padać, spadać, upadać - פֿאַלט - פֿאַלן

znajdować się, znajdują się - זענען דאָ

czasownik posiłkowy czasu przyszłego* - איך װעל - װעלן 

ciągnąć, wlec - שלעפּט - שלעפּן

biegać - לױפֿט - לױפֿן

podchodzić - גײט אַראָפּ - אַראָפּגײן

nie mogę już więcej czegoś robić (+ bezokol.) - איך קען קײן סך נישט

odpowiada angielskiemu  you will* - װעסטו

pomagać - העלפֿן

* W dwóch zdaniach pojawia się czas przyszły. Jak go tworzymy? Bardzo prosto. Konstrukcja wygląda tak:

podmiot + odmieniona forma czasownika posiłkowego װעלן + czasownik w bezokoliczniku

Na co musimy uważać? Czasownik posiłkowy czasu przyszłego װעלן ma w bezokoliczniku formę identyczną z czasownikiem "chcieć", więc należy być czujnym :)

Dla jasności podam odmianę obu tych czasowników:

Odmiana czasownika posiłkowego czasu przyszłego

װעלן

איך װעל

דו װעסט

ער, זי, עס װעט

מיר װעלן 

איר װעט

זײ װעלן 

Odmiana czasownika "chcieć"

װעלן 

איך װיל

דו װילסט

ער, זי, עס װיל

מיר װילן 

איר װילט 

זײ װילן 

Forma װעסטו, którą spotykamy w tekście jest wynikiem połączenie zaimka osobowego דו i formy osobowej czasownika װעסט. Od zaimka "odklejamy" -ד, i uzyskane w ten sposób waw ו- "doklejamy" do formy osobowej װעסט. I już ;)

I to chyba byłoby na tyle na dzisiaj :) Przyjemnej lektury!