Tablice z deklinacjami

Odmiana rodzajników określonych 

Odmiana zaimków osobowych 

Ogólnie o przypadkach w jidysz

?װאָס װיל בערעלע עסן

Co Bereł chce do jedzenia? (+ zaimki pytające)

[wos wił berełe esn?]

!שלומ-עליכם

?װאָס מאַכט איר

Przyszła pora na kolejne opowiadanko, o trudnym losie mamy Bera :D Tekst oczywiście wzięty z "דער אָנהײבער", ze strony 70.

.אין אָװנט גיט די מאַמע בערעלען ברױט מיט פּוטער

Wieczorem daje mama Berełowi chleb z masłem.

:זאָגט בערעלע

Mówi Bereł:

.איך װיל נישט קײן ברױט מיט פּוטער

Ja nie chcę (żadnego) chleba z masłem.

.איך װיל עסן

Ja chcę jeść.

.גיט אים די מאַמע אײער

Daje mu mama jajka.

:זאָגט בערעלע

Mówi Bereł:

.איך װיל נישט קײן אײער, איך װיל עסן

Ja nie chcę (żadnych) jajek, ja chcę jeść.

.גיט אים די מאַמע אַ גלאָז מילעך

Daje mu mama szklankę mleka.

:זאָגט בערעלע

Mówi Bereł:

.איך װיל נישט קײן גלאָז מילעך, איך װיל עסן

Nie chcę (żadnej) szklanki mleka, chcę jeść.

.גיט אים די מאַמע אַן עפּל

Daje mu mama jabłko.

:שרײַט בערעלע

Krzyczy Bereł:

.דאָס װיל איך נישט! איך װיל נישט קײן עפּל

Nie chcę tego! Nie chcę (żadnego) jabłka.

:סערעלע הערט װי בערעלע שרײַט. זי זאָגט

Serełe słyszy jak Bereł krzyczy. Ona mówi:

,בערעלע װיל עסן

Bereł chce jeść,

;און ער װײסט נישט װאָס

i on nie wie co;

:װאָס מע גיט אים, שרײַט ער

Co ktoś mu (coś) da, on krzyczy:

!איך װיל נישט דאָס! נישט דאָס

Nie chcę tego! Nie to!

:לאַכט די מאַמע און זאָגט

Śmieje się mama i mówi:

 ?װילסטו עסן אַ בוך? אַ שליטעלע? אַ שנײמענטש -

Chcesz zjeść książkę? Sanki? Bałwana?

:לאַכט אױך בערעלע און זאָגט

Śmieje się również Bereł i mówi:

!גיט מיר, מאַמע, װאָס דו װילסט -

Daj mi, mamo, co ty chcesz!

Tłumaczenie na polski jest oczywiście bardzo koślawe ;) ale chodzi mi o to, żeby można było sobie dopasować szybko tłumaczenie do słowa. Na żółto zaznaczyłem formy gramatyczne godne zapamiętania w tym tekście, a na niebiesko nowe słówka;)
Pierwsze podkreślone słówko to גיט. Jest to forma 3 osoby l. pojedynczej cz. teraźniejszego czasownika dawać געבן. Dla jasności sytuacji podaję jego odmianę:

איך גיב

דו גיסט

ער, זי, עס גיט

מיר גיבן

איר גיט

זײ גיבן

Kolejną formą, którą zaznaczyłem jest forma בערעלען. Chodzi mi o to, że trzeba zapamiętać, że czasownik "dawać" wymaga od nas dalej dativu (przypadek odpowiadający m,in. naszemu celownikowi), który właśnie ma w końcówce nun (o deklinacji postaram się również napisać coś więcej w przyszłości).

Dalej widzimy zaznaczone przeczenia. W jidysz sprawy mają się następująco: przeczenie czasownika tworzymy przez dodanie po nim partykuły נישט. Czyli "ja chcę" to איך װיל, a "ja nie chcę" to 

איך װיל נישט. Natomiast przeczenie rzeczownika tworzymy przez dodanie partykuły קײן, którą możemy tłumaczyć jako "żaden", ale w tłumaczeniu na polskim możemy ją również pominąć bez szkody dla znaczenia zdania. 

Kolejne żółte zaznaczenie to אים (czytamy jako [em]). Jest to odmieniony zaimek osobowy ער (on) i oznacza "jemu" (tabelki z odmianą zaimków osobowych i rodzajników już powinny być na stronie na facebooku).

Dalej widzimy formę שרײַט, która pochodzi oczywiście od bezokolicznika שרײַען (krzyczeć):

איך שרײַ

דו שרײַסט 

ער, זי, עס שרײַט

מיר שרײַן 

איר שרײַט

זײ שרײַן 

Następnie הערט (słyszy) od bezokolicznika הערן. Odmienia się bardzo standardowo :)

Dalej widzimy zaimek pytający "jak" װי. I w tym miejscu pozwolę sobie podać listę najbardziej popularnych zaimków pytających :)

kto? - ?װער

co? - ?װאָס

kogo?, komu? - ?װעמען 

czyj? - (?װעמענס? (װעמעס

jaki? - ?װאָסער

jak? - (?װי? (אַזױ

gdzie? - (?װאַר? (װוּ

dokąd? - ?װיפֿל

kiedy? - ?װען 

dlaczego? - ?פֿאַרװאָס

dla kogo? - ?פֿאַר װעמען 

z jakiego powodu? - ?צוליב װאָס

czy? - ?צי

Kolejnym słówkiem jest װײסט (wie), czyli forma 3 os. l. poj. cz. teraz. bezokolicznika װיסן (wiedzieć). W trakcie odmiany jud przechodzi w cwej judn, czyli odmiana wygląda tak:

איך װײס

דו װײסט

(ער, זי, עס װײס(ט

מיר װײסן 

איר װײסט

זײ װײסן 

Można zauważyć, że 3 osoba liczby pojedynczej zachowuje się trochę nietypowo, bo zamiast końcówki ט-, ma opcjonalnie końcówkę סט-.

I dalej mamy zaimek nieokreślony מע. Przyznam, że dla mnie był na początku zagadkowy. Okazało się, że jest to tzw. forma ściągnięta (można to rozumieć jako formę skróconą) zaimka מען (może występować również jako מי) i oznacza tyle, co "ktoś" (można to również tłumaczyć konstrukcjami bezosobowymi - w naszym przypadku mogłoby to więc wyglądać "co mu się coś da, to on krzyczy").

I ostatnie żółte słówko to לאַכט (śmieje się). Jest to forma pochodząca oczywiście od bezokolicznika לאַכן (śmiać się), który to czasownik odmienia się w sposób regularny.

Nowe słówka, które poznaliśmy w tym tekście to:

chleb z masłem - ברױט מיט פּוטער

jaka - אײער

szklanka mleka - גלאַז מילעך

jabłka - עפּל

książka - בוך 

sanki - שליטעלע

bałwan (czyt. [sznejmencz]) - שנײמענטש

Myślę, że to wszystko, co dało się wyciągnąć z tego krótkiego tekstu. Wkrótce następny ;)

Zapraszam na facebookową stronę, na której umieściłem tabelę odmian zaimków osobowych i rodzajników określonych ;)

Powodzenia!

!זײַט געזונט 

דאָס הינטעלע

Szczeniak

[dos hintełe]

Kolejny wpis po, hmmm, wstyd przyznać, ekstremalnie długiej przerwie. Postanowiłem nie zaczynać zbyt gwałtownie, więc dzisiaj bardzo przyjemny i dość krótki wpis o Berełe i jego szczeniaku ;) Miłej lektury :) Myślę, że tekst jest na tyle nieskomplikowany, że jeśli już ktoś opanował alfabet, to spokojnie da sobie radę z przeczytaniem, więc nie będę zamieszczał uproszczonego zapisu fonetycznego. Aha, tekst jest z podręcznika "דער אָנהײבער", ze strony 60.

.בערעלע האָב אַ שײן הינטעלע

Bereł ma pięknego szczeniaka.

.בערעלע האָב ליב זײַן הינטעלע

Bereł kocha swojego szczeniaka

.דאָס הינטעלע האָב ליב בערעלען

Szczeniak kocha Bereła.

.װוּ בערעלע שטײט - שטײט אױך דאָס הינטעלע

Gdzie Bereł stoi - stoi także szczeniak.

.װוּ בערעלע גײט - גײט אױך דאָס הינטעלע

Gdzie (Dokąd) Bereł idzie - idzie także szczeniak.

.װוּ בערעלע זיצט - זיצט אױך דאָס הינטעלע

Gdzie Bereł siedzi - siedzi także szczeniak.

.זעט דאָס הינטעלע: בערעלע לױפֿט - לױפֿט עס אױך

Szczeniak widzi: Bereł biegnie - biegnie także on (dosł. 'ono', w jidysz 'pies' jest r. nijakiego, stąd rodzajnik 'dos').

.זעט דאָס הינטעלע: בערעלע שפּרינגט - שפּרינגט עס אױך

Szczeniak widzi: Bereł skacze - skacze i on.

.זעט דאָס הינטעלע: בערעלע טאַנצט - טאַנצט עס אױך

Widzi szczeniak: Bereł tańczy - tańczy i on.

.דאָס הינטעלע איז פֿרײלעך, עס װיל זיך שפּילט

Szczeniak jest szczęśliwy, on chce się bawić.

װען בערעלע קומט אַהײם פֿון שול, שפּילט ער זיך מיט

.זײַן הינטעלע

Kiedy Bereł przychodzi do domu, bawi się on ze swoim szczeniakiem.

:דאָס הינטעלע מאַכט

!האַװ-האַװ-האַװ

Szczeniak robi:

hau-hau-hau!

?פֿרעגט בערעלע: װילסטו, הינטעלע

Pyta Bereł: co chcesz, szczeniaczku?

.האַװ-האַװ-האַװ - זאָגט דאָס הינטעלע

Hau-hau-hau - mówi szczeniak.

!אָ - זאָגט בערעלע - מײַן הינטעלע װיל עסן -

- O - mówi Bereł - mój szczeniak chce jeść!

.בערעלע גיט דעם הינטעלע עסן

Bereł daje szczeniakowi jeść.

.דאָס הינטעלע עסט. דאָס הינטעלע טרינקט

Szczeniak je. Szczeniak pije.

.דאָס הינטעלע איז פֿרײלעך

Szczeniak jest szczęśliwy.

I to byłoby na tyle, jeśli chodzi o sam tekst. Prawda, że bardzo sympatyczny? :) W tekście pozwoliłem sobie pozaznaczać pewne słowa lub wyrażenia - są to głównie formy czasownikowe, które pozwolą nam utrwalić sobie czas teraźniejszy w jidysz.

W pierwszym zdaniu mamy czasownik האָבן, ale on już nas nie dziwi, ponieważ jego odmiana w cz. teraźniejszym została na blogu już omówiona. Zaznaczyłem także przymiotnik שײן, ale to jedynie ze względu na to, że dotychczas ani raz nie pojawił się na blogu. שײן oznacza oczywiście 'piękny'. Następnie mamy frazę האָב ליב, czyli 'kocha'. Czasownik, bez którego nie można żyć :D Forma bezokolicznikowa, to oczywiście ליב האָבן, odmieniając zmieniamy jedynie formy czasownika האָבן.

(W tym miejscu można, niejako przy okazji, przyswoić słówko ליבהאָבער, czyli 'miłośnik, wielbiciel', ale też 'kochanek'.) Aha, dalej w tym zdaniu widzimy זײַן, które w tym kontekście jest oczywiście NIE bezokolicznikiem 'być', a zaimkiem dzierżawczym 'jego'. Dokładniej, jest to dopełniacz zaimka osobowego 'on' ער, który to dopełniacz w jidysz spełnia funkcję zaimka dzierżawczego (postaram się przedstawić tabelę z odmianą zaimków osobowych albo tutaj na blogu, albo na profilu facebookowym). 

Dalej widzimy czasowniki, których oczywiście ;) należałoby się nauczyć. Na całe szczęście ich odmiana jest prosta, więc wystarczy zapamiętać bezokoliczniki. Są to następujące czasowniki:

שטײן - stać,

גײן - iść,

זיצן - siedzieć,

זען - widzieć,

 לױפֿן - biec, 

 שפּרינגען - skakać,

 טאַנצן - tańczyć,

שפּילן זיך - bawić się,

קומען - przyjść, wrócić,

מאַכן - robić,

 פֿרעגן - pytać,

עסן - jeść,

 טרינקען - pić.

Pojawia się jeszcze czasownik גיט, który jest formą 3 osoby liczby pojedynczej bezokolicznika געבן. Widzimy, że zachodzi tu pewna nieregularność, polegająca na zamianie ע w bezokoliczniku na י w formach osobowych oraz na wypadnięciu ב w formach 2 i 3 osoby l. pojedynczej i 2 os. l. mnogiej.  Czyli odmiana będzie wyglądała tak:

איך גיב

דו גיסט

ער, זי, עס גיט

מיר גיבן 

איר גיט

זײ גיבן 

Forma קומט אַהײם myślę, że jest zrozumiała. קומט już omówiliśmy, a słowo אַהײם oznacza 'do domu'. Samo słówko הײם znaczy oczywiście 'dom'. Istnieje również słówko הױז, która także tłumaczy się jako 'dom', z tą różnicą, że chodzi nam raczej o cały budynek, a nie o 'dom' jako zbiór pomieszczeń, w których mieszkamy.

Gdyby kogoś zaintrygowała forma װילסטו, to już spieszę wyjaśnić, że to nic innego, jak forma 2 osoby liczby pojedynczej czasownika 'chcieć' װעלן, tyle tylko, że z zaimka דו (ty), zostało nam samo ו, które doczepiło się do czasownika. Ot, ekonomia języka :)

I chyba ostatnia z takich "ciekawostek" w tym tekście - גיט .גיט דעם już omówiliśmy, wiemy co to. Ale nie wiemy co to jest to דעם. Jest to odmieniona forma rodzajnika określonego דאָס, która stoi w celowniku (jidysz: דאַטיװ). Dlaczego tak? Czasownik געבן wymaga, żeby w zdaniu stały po nim tylko formy celownikowe. Więc nie możemy mu tego odmówić. Tabela z odmianą rodzajników określonych również pojawi się już za chwilę :)

Myślę, że udało mi się wyłowić z tego opowiadanka wszystkie ważne formy. Wydaje mi się, że taka nauka na tekście jest o wiele ciekawsza, niż wykładanie samej teorii - tutaj mamy już gotowe przykłady użycia, a to duży plus :) Mam już przygotowane trzy kolejne takie tekściki (pojawia się już w nich czas przyszły, pojawiają się przeczenia, więc coś nowego), więc nie planuję znowu takiej przerwy, jak ostatnio ;) Bądźcie zdrowi i do zobaczenia!

!אַ גוט יאָר! זײַט געזונט

CZAS

די צײַט

[di cajt]

Shalom! Vos hert zikh? (?װאָס הערט זיך) Co nowego? :) W dzisiejszym wpisie skupię się głównie na słownictwie (gramatyki nie planuję) związanym z mówieniem o czasie - dni tygodnia, miesiące :)

דער יאָרהונדערט

[der iorhundert]

stulecie

דער יאָרצענדלינג

[der iorcendling]

dziesięciolecie

דער יאָר

[der ior]

rok

דער חודש

[der hojdesz]

miesiąc

דער װאָך 

[der woch]

tydzień

דער טאָג

[der tog]

dzień

די שעה

[di szo]

godzina

די מינוט

[di minute]

minuta

די סעקונדע

[di sekunde]

sekunda

Tłumaczenie	Wymowa	ײדיש
niedziela	[zuntik]	זונטיק
poniedziałek	[montik]	מאָנטיק
wtorek	[dinstik]	דינסטיק
środa	[mitwoch]	מיטװאָך
czwartek	[donersztik]	דאָנערשטיק
piatek	[frajtik]	פֿרײַטיק
sobota	[szabes]	שבת

Tłumaczenie	Wymowa	ײדיש
styczeń	[januar]	יאַנואַר
luty	[februar]	פֿעברואַר
marzec	[marc]	מאַרץ
kwiecień	[april]	אַפּריל
maj	[maj]	מײַ
czerwiec	[juni]	יוני
lipiec	[juli]	יולי
sierpień	[ojgust]	אױגוסט
wrzesień	[september]	סעפּטעמבער
październik	[oktober]	אָקטאָבער
listopad	[nowember]	נאָװעמבער
grudzień	[december]	דעצעמבער

/Źródło: http://www.yiddishwit.com/gallery/time.html [dost. 16.04.2015, 16:50]/

Na dzisiaj to wszystko :) Nastepnym razem myślę, że uda mi się zrobić liczebniki główne i mówienie o tym, która jest godzina, bo czas jest cenniejszy od pieniędzy (jak głosi przysłowie na obrazku)... Wszystkiego najlepszego! Zayt gezunt!

CZAS PRZYSZŁY

די קומענדיקע צײַט

[di kumendike cajt]

   Co u Was? [wos macht ir] ?װאָס מאַכט איר Witajcie![szalom] !שלום 

Czas przyszły w języku jidysz tworzy się wyjątkowo prosto. Do czasownika posiłkowego װעלן [weln] dodajemy bezokolicznik. I już! :) Czasownik posiłkowy oczywiście odmienia się przez osoby i liczby. WAŻNE! Musimy pamiętać, że czasownik posiłkowy װעלן to nie ten sam czasownik, co czasownik 'chcieć', który formę bezokolicznika też ma װעלן. Na całe szczęście oba czasowniki odmieniają się inaczej, więc nie jest najgorzej :) Czasownika posiłkowego װעלן nie tłumaczymy samodzielnie, pełni on tę samą funkcję co angielskie "will", albo niemieckie "werden".

Odmiana czasownika posiłkowego װעלן

איך װעל

[ich wel]

דו װעסט

[du west]

ער, זי, עס װעט

[er, zi, es wet]

מיר װעלן 

[mir weln]

איר װעט

[ir wet]

זײ װעלן

[zej weln] 

I teraz, przechodząc do praktyki, odmieńmy w czasie przyszłym czasowniki CZYTAĆ שרײַבן [szrajbn] i PISAĆ לײענען [lejenen]:

איך װעל שרײַבן און לײענען

[ich wel szrajbn un lejenen]

ja będę pisać i czytać

דו װעסט שרײַבן און לײענען

[du west szrajbn un lejenen]

ty będziesz pisać i czytać

ער, זי, עס װעט שרײַבן און לײענען

[er, zi, es wet szrajbn un lejenen]

on, ona, ono będzie pisać i czytać

מיר װעלן שרײַבן און לײענען

[mir weln szrajbn un lejenen]

my będziemy pisać i czytać

איר װעט שרײַבן און לײענען

[ir wet szrajbn un lejenen]

wy będziecie pisać i czytać

זײ װעלן שרײַבן און לײענען

[zej weln szrajbn un lejenen]

oni będą pisać i czytać

W formie potocznej istnieje możliwość skrócenia formy czasu przyszłego. Do zaimka osobowego dodajemy ostatnią literę odmienionej formy czasownika posiłkowego װעלן i dalej już bez zmian idzie bezokolicznik czasownika, np.:

Tłumaczenie	Forma potoczna	Forma literacka
ja przyjdę	איכ'ל קומען	איך װעל קומען
on przyjedzie	ער'ט פֿאָרן	ער װעט פֿאָרן
my napiszemy	מיר'ן אָנשרײַבן	מיר װעלן אָנשרײַבן
wy napiszecie	איר'ט אָנשרײַבן	איר װעט אָנשרײַבן

I na sam koniec kilka przykładów na czas przyszły (די קומענדיקע צײַט):

.איך װעל דיר שרײַבן אָפֿט

[ich wel dir szrajbn oft]

Będę do ciebie pisać często.

.דער ערשטע בריװ װעל איך אָנשרײַבן מאָרגן

[der erszte briw wel ich onszrajbn morgen]

Pierwszy list napiszę do ciebie jutro.

.איך װעל קומען אַהײַם שפּעט

[ich wel kumen ahejm szpet]

Przyjdę do domu późno.

Ponieważ mówimy o czasie, to obrazek zegara z podręcznika Der onheyber. The Beginner. Uwielbiam ilustracje z tej książki ;)

I dobiegliśmy do końca. Kolejny czas opanowany :) jeszcze tylko przeszły i czasy w jidysz nie mają przed nami tajemnic :) O czym będzie kolejny wpis jeszcze nie wiem. Ale na sto procent będzie ciekawy ;) (właście, sto procent - więc może liczebniki). 

:) Do widzenia! Bądźcie zdrowi! [a gutn tog! zajt gezunt!] !אַ גוטן טאָג! זײַט געזונט

OPOWIADANIE

די דערצײלונג

[di dercejlung]

Wiem wiem, miała być bajka, ale jednak będzie krótka historyjka, której akcja toczy się w...kuchni ;) Źródłem opowiadanka jest książka "דער אָנהייבער" ("Der onheyber. The Beginner") Davida Bridgera s. 33-34. Występują, oczywiście: Bereł (בערעלע), Serełe (סערעלע) i mama (די מאַמע).

.די מאַמע איז אין קיך. סערעלע איז אױך אין יך

[di mame iz in kich. serełe iz ojch in kich]

Mama jest w kuchni. Serełe też jest w kuchni.

?סערעלע פֿרעגט: מאַמע, װאָס טוסטו

[serełe fregt: mame, wos tustu?]

Serełe pyta: mamo, co robisz?

.זאָגט די מאַמע: איך קאָך. די קינדער דאַרפֿן עסן

[zogt di mame: ich koch. di kinder darfn esn.]

Odpowiada mama: ja gotuję. Dzieci muszą jeść.

!זאָגט סערעלע: מאַמע, מאַמע, איך בין אַ גרױסע! איך װיל דיר העלפֿן

[zogt serełe: mame, mame, ich bin a grojse! ich wił dir helfn!]

Odpowiada (mówi) Serełe: mamo, mamo, ja jestem duża. Chcę ci pomóc!

.זאָגט די מאַמע: גוטע קינדער דאַרפֿן העלפֿן

[zogt di mame: gute kinder darfn helfn.]

Mama mówi: dobre (grzeczne dzieci muszą pomagać.

.בערעלע קומט אױך אין קיך

[berełe kumt ojch in kich]

Bereł też wchodzi do kuchni.

?פֿרעגט בערעלע: װאָס טוסטו, סערעלע

[frogt berełe: wos tustu, serełe]

Pyta Bereł: co robisz, Serełe?

.זאָגט סערעלע: איך קאָך, איך העלף דער מאַמען

[zogt serełe: ich koch, ich helf der mamen]

Odpowiada Serełe: ja gotuję, pomagam mamie.

!איך װיל דיר אױך העלפֿן! גוטע קינדער דאַרפֿן העלפֿן

[ich wił dir ojch helfn! gute kinder darfn helfn]

Ja też będę tobie pomagał! Grzeczne dzieci muszą pomagać!

!לאַכט די מאַמע: גײט, קינדער, עסן

[lacht di mame: gejt, kinder, esn!]

Śmieje się mama: idźcie, dzieci, jeść!
.סערעלע און בערעלע לאַכן אױך
[serełe un berełe lachn ojch]
Serełe i Bereł też się śmieją.
...!גוטע קינדער דאַרפֿן עסן
[gute kinder darfn esn!]
Grzeczne dzieci muszą jeść!...

/Źródło: Bridger D., Der onheyber. The Beginner., FARLAG MATONES, New York, N.Y. 1947, s. 34./

גלאָסאַר
[glosar]
słownik

 mama - די) מאַמע)

kuchnia - די) קיך) 

również - אױך

pytać - פֿרעגן

co - װאָס

mówić, powiedzieć, odpowiedzieć - זאָגן

gotować - קאָכן

musieć, należy, powinien - דאַרפֿן

jeść - עסן

duży - גרױס

tobie - דיר

pomagać - העלפֿן

przychodzić - קומען

śmiać się (dobrze byłoby zwrócić uwagę, że w jidysz jest to czasownik niezwrotny, czyli nie ma partykuły 'się') - לאַכן

idźcie! - גײט

Na dzisiaj to wszystko :) Wystarczy opanować słownictwo i właściwie będzie można zupełnie przyzwoite zdania budować samodzielnie ;) Następnym razem postaram się zrobić coś gramatycznego (może czas przyszły). Do zobaczenia! Bądźcie zdrowi! !זײַט געזונט [zajt gezunt]

CZASOWNIK (kontynuacja)

דער ווערב

[der werb]

Dzisiaj postaram się przedstawić trzy najczęściej chyba używane czasowniki NIEREGULARNE w jidysz - być, chcieć i mieć. Oczywiście jest ich więcej, ale te trzy na samym początku w zupełności zaspokoją nasze językowe potrzeby ;)

1. Czasownik BYĆ זײַן [zajn]

איך בין

[ich bin]

ja jestem 

דו ביסט

[du bist]

ty jesteś

ער, זי, עס איז

[er, zi, es iz]

on, ona, ono jest

(מיר זײַנען (זענען

[mir zajnen (zenen)]

my jesteśmy

(אַיר זײַט (זענט

[ir zajt (zent)]

wy jesteście

(זײ זײַנען (זענען

[zej zajnen (zenen)]

oni są

.איך בין אַ דאָקטאָר

[ich bin a doktor]

Jestem lekarzem.

.ער איז אַ לערער

[er iz a łerer]

On jest nauczycielem.

.זײ זײַנען סטודענטן

[zej zajnen studentn]

Oni są studentami.

2. Czasownik MIEĆ האָבן [hobn]

איך האָט

[ich hob]

ja mam

דו האָסט

[du host]

ty masz

ער, זי, עס האָט

[er, zi, es hot]

on, ona, ono ma

מיר האָבן

[mir hobn]

my mamy 

איר האָט

[ir hot]

wy macie

זײ האָבן 

[zej hobn]

oni mają

.איך האָב אַן אינטערעסאַנטן בוך

[ich hob an interesantn buch]

Mam ciekawą książkę.

.זי האָט דרײַ קינדער

[zi hot draj kinder]

Ona ma troję dzieci.

.דער ברודער האָט אַ קלײנע טאָכטער

[der bruder hot a klejne tochter]

Brat ma małą córkę.

3. Czasownik CHCIEĆ װעלן [wełn]

איך װיל

[ich wił]

ja chcę

דו װילסט

[du wiłst]

ty chcesz

ער, זי, עס װיל

[er, zi, es wił]

on, ona, ono chce

מיר װילן

[mir wiłn]

my chcemy 

איר װילט

[ir wiłt]

wy chcecie

זײ װילן

[zej wiłn] 

oni chcą

.בערעלע װיל ברױט

[berełe wił brojt]

Bereł chce chleb.

.סערעלע װיל ברױט מיט פּוטער

[serełe wił brojt mit puter]

Serełe chce chleb z masłem.

.קינדער װילן קאַװע מיט מילעך

[kinder wiłn kawe mit milech]

Dzieci chcą kawę z mlekiem.

Dla oswojenia się z alfabetem pisanym - wszystkie trzy czasowniki nieregularne z dzisiejszego wpisu :)

Na dzisiaj to wszystko :) przyszły wpis będzie bardziej rozrywkowy - postaram się opowiedzieć bajkę :) 

CZASOWNIK

דער ווערב

[der verb]

Oczywiście, co to jest czasownik rozpisywać się chyba nie muszę - i w jidisz, i w polskim ma on podobne funkcje, więc na tym gruncie problemów nie przewiduję :) W związku z tym skupię się od razu na części praktycznej. Wypiszę kilka zdań w jidisz, zaznaczę w nich czasowniki i następnie przeanalizuję ich formy gramatyczne (na początek będą to tylko formy czasu teraźniejszego i bezokoliczniki).

.גוטע קינדער זיצן שטיל אין קלאַס

[gute kinder zicn sztił in kłas]

Grzeczne (dobre) dzieci siedzą cicho w klasie.

.יידישע קינדער לערנען זיך לייענען יידיש

[jidisze kinder łernen zich łejenen jidisz]

Żydowskie dzieci uczą się czytać w jidisz.

.אַלע קינדער שרײַבן יידיש

[ałe kinder szrajbn jidisz]

Wszystkie dzieci piszą w jidisz.

!די מאַמע זאָגט: גוט־מאָרגן, קינדער

[di mame zogt: gut-morgn, kinder]

Mama mówi: dzień dobry, dzieci!

.דער טאַטע שטײט אויף

[der tate sztejt ojf]

Tata wstaje.

.די מאַמע װאַשט זיך

[di mame waszt zich]

Mama myje się.

.די קינדער זיצן און עסן ברויט מיט פּוטער

[di kinder zicn un esn brojt mit puter]

Dzieci siedzą i jedzą chleb z masłem.

.טאַטע־מאַמע זיצן בײַם טיש

[tate-mame zicn bajm tisz]

Rodzice siedzą przy stole.

.עס איז שבת

[es iz szabes]

(To) jest sobota.

Teraz skupmy się na zaznaczonych czasownikach:

3 osoba liczby mnogiej - (oni) siedzą - זיצן

bezokolicznik (równa się formie 3 os. l. mn.) - siedzieć - זיצן

3 os. l. mn. - (oni) uczą się - לערנען זיך

bezokolicznik (j.w.) - uczyć się - לערנען זיך

bezokolicznik - czytać - לייענען

3 os. l. mn. - (oni) piszą - שרײַבן

     bezokolicznik (j.w.) - pisać - שרײַבן

3 os. l. poj. (on, ona, ono) mówi - זאָגט

bezokolicznik - mówić - זאָגן

3 os. l. poj. - (on, ona, ono) wstaje - שטײט אויף

  bezokolicznik (cząstka 'ojf' w bezokoliczniku występuje jako prefiks, w formach osobowych odłącza się od czasownika i pisze się po nim, rozdzielnie) - wstawać - אויפֿשטײן

 3 os. l. poj (on, ona, ono) myje się - װאַשט זיך

 bezokolicznik - myć się - װאַשן זיך

3 os. l. mn. - (oni) jedzą - עסן

bezokolicznik - jeść - עסן

3 os. l. poj. - (on, ona, ono) jest - איז

bezokolicznik - być (CZASOWNIK NIEREGULARNY, o tych będzie następny wpis) - זײַן

Jak można zauważyć, bezokoliczniki w języku jidysz kończą się albo na -n (ן-) albo na -en (ען-). Żeby prawidłowo odmienić czasownik (dotyczy TYLKO czasowników regularnych!) musimy odrzucić tę końcówkę bezokolicznika i wzamian podstawić potrzebną nam końcówkę osobową. Oczywiście, musimy znać te końcówki :) 

1 os. l. poj. - brak końcówki (odrzucamy -n lub -en i już)

2 os. l. poj. -st (סט-)

3 os. l. poj -t (ט-)

1 os. l. mn. -en (ען-) lub -n (ן-) - forma równa bezokolicznikowi

2 os. l. mn. -t (ט-) - forma równa 2 os. l. poj.

3 os. l.mn. -en (ען-) lub -n (ן-) - forma równa bezokolicznikowi i 1 os. l. mn.

I dla wprawki odmieńmy jakiś czasownik regularny, np. siedzieć - זיצן (on też ma w sobie pewną 'oryginalność')

איך זיץ

ja siedzę

דו זיסט

ty siedzisz

tutaj widzimy, że znika nam literka cadyk (צ) - chodzi o to, że trudno czytałoby się połączenie 'cs', więc dla ułatwienia wymowy w drugiej osobie l. poj. cadyk nie ma

ער, זי, עס זיצט

on, ona, ono siedzi

מיר זיצן 

my siedzimy

איר זיצט

wy siedzicie

זײ זיצן 

oni, one siedzą

Polecam poodmieniać pozostałe czasowniki regularne z dzisiejszego wpisu, tak dla utrwalenia ;)

Następny wpis - odmiana w czasie teraźniejszym kilku czasowników nieregularnych. Pozdrawiam :)

ALFABET

דער אַלף־בית

[der alef-bet]

Jak zostało wspomniane w poprzednim wpisie, jezyk jidysz używa alfabetu hebrajskiego z pewnymi zmianami, wprowadzonymi na potrzeby ortografii. O czym trzeba pamiętać, pisząc w jidysz? Zapisujemy teksty od prawej do lewej (czyli odwrotnie niż w j. polskim). Książki zapisane w jidysz, oraz zeszyty, notesy otwieramy również "od końca" :) (i tak również polecam prowadzić swoje notatki, żeby wprowadzić się w atmoasferę).

I przystępujemy w takim razie do dzieła (niepogrubione litery nie są używane w słowach pochodzenie stricte "jidyszowego", ale spotyka się je na przykład w zapożyczeniach hebrajskich - osoby, którym trudno przychodzi nauka nowych liter, mogę w pierwszej kolejności nauczyć się alfabetu tylko pogrubionego).

Przy wprowadzaniu kolejnych liter będę podawał ich nazwy za M. Sitarz (w polskiej kulturze niektóre litery nazywa się trochę inaczej, podam te warianty w nawiasie). Przy każdej literce zaznaczę również jej wartość numeryczną, co przyda się na późniejszym etapie naszej nauki :) w kwadratowym nawiasie [...] podam wymowę danej litery.

1. alef (ałef) א [-] lub [a] אײַער [ajer] wasz

* pasekh alef אַ [a] אַכט [acht] osiem

* komets alef אָ [o] אָוונט [ownt] ranek; (o tym, skąd aż tyle wariantów jednej litery napiszę dalej)

2. beyz ב [b] באָבע [bobe] babcia

* veyz בֿ [v]

3. giml (gimuł) ג [g] גליק [glik] szczęście

4. daled (dałed) ד [d] דו [du] ty

* daled zayin shin דזש [dż]

5. hey ה [h] האָר [hor] włosy

6. vav ו [u] אונטער [unter] pod

* tsvey vovn וו [v] וועלט [welt] swiat

* vov yud וי [oj] אויך [ojch] także

7. zayin (zajen) ז [z] זון [zun] słońce 

* zayin shin זש [ż]

8. khes ח [h]

9. tes (tet) ט  [t] טאָג [tog] dzień

* tes shin טש [cz] 

10. yud י [i] יאָ [jo] tak

* tsvey yudn ײ [ej]

* pasekh tsvey yudn ײַ [aj]

20. kof כּ [k]

* khof (kaw) כ [ch] כאָר [chor] chór

* langer khof ך [ch]

30. lamed (łamed) ל [l] lub [ł] לעצט [lect] ostatni

40. mem מ [m] מאַמע [mame] mama

* shlosn mem ם [m]

50. nun נ [n] נאָכט [nocht] noc

* langer nun ן [n]

60. samekh (samech) ס [s] סעקונדע [sekunde] sekunda

70. ayin (ajn) ע [e] עפּל [epl] jabłko

80. pey פּ [p] פּאַפּיר [papir] papier

* fey פֿ [f] (można pomijać kreseczkę nad) פֿאַרם [farm] farma, gospodarstwo

* langer fey ף [f] 

90. tsadik (cadyk) צ [c] צװײ [cwej] dwa

* langer tsadik ץ [c]

100. kuf ק [k] קאַװע [kawe] kawa

200. reysh (rejsz) ר [r] רעגן  [regn] deszcz

300. shin (szin) ש [sz] שװאַרץ [szwarc] czarny

* sin שׂ [ś]

400. tof ת [t]

* sof תּ [s]

Uwagi:

a) Jeżeli chodzi o trzy "warianty litery alef - sama litera alef א pisana jest na początku krótkich słów (w nagłosie), które zaczynają się od samogłoski (e ע, i י, u ו, oj וי, ej יי, aj ײַ) i wtedy jest niema, tzn. nie czytamy jej, a jedynie piszemy (np. אין [czyt. in - w], און [czyt. un - i). W środku wyrazu (w tzw. śródgłosie) dla oznaczenia głoski "a" możemy pisać albo pasekh alef אַ, albo samo alef א (częściej). Komets alef אָ oznacza po prostu głoskę "o".

b) Litery langer khof ך, shlosn mem ם, langer nun ן, langer fey ף i langer tsadik ף są to tzw. litery końcowe, czyli zapisujemy je tylko wtedy, kiedy występują na końcu wyrazu (w wygłosie), np. בוך [buch] książka, אויך [ojch] również, עסן [esn] jeść, היים [hojm] dom, אַלץ [alc] - wszystko, אויף [ojf] na.

c) Co do wymowy litery lamed ל - możemy czytać jak "l", możemy czytać tak, jak w języku polskim czytamy literę 'ł', a możemy czytać, jeśli umiemy, takie jak tzw. sceniczne 'ł' ("ł" przedniojęzykowo zębowe, takie jak w języku rosyjskim, czubek języka dotyka górnych zębów, ale nie dotyka dziąseł ani podniebienia twardego, staramy się wymówić "l").

d) W jidysz NIE ma wielkich liter.

e) Pisząc odręcznie w jidysz liter NIE łączymy.

f) Należy pamiętać o kilku wyjątkach, kiedy tswey yudn czytamy nie jak 'ej' a jako 'ji', takim słowem jest np. słowo יידיש [jidisz]. W niektórych publikacjach, zwłaszcza tych, dla uczących się, pod drugim yud stawia się kropkę w takich wyrazach.

g) Wstawiam poniżej wzór wersji pisanej alfabetu jidysz (w kolejności alef, pasekh alef,komets alef, beyz, veyz, giml, daled, hey, vov, tsvey vovn, vov yud, zayin, khes, tes, yud, tsvey yudn, pasekh tsvey yudn, kof, khof, langer khof, lamed, mem, nun, samekh, ayin, pey, fey, langer fey, tsadik, langer tsadik, kuf, reysh, shin, sin, tof, sof). Każdą nową linię zaczałem od alef, żeby pokazać wysokość liter.

I na sam koniec - pierwsze zadanie. Czytanka:) ja napiszę tekst w jidysz z tłumaczeniem, chętni mogą przepisać odręcznie ten tekst, zaznaczając również wymowę (czyli zapis łacinką). Można pochwalić się swoimi osiągnieciami w komentarzach ;)

.דאָס איז סערעלע

To jest Serełe (imię dziewczynki).

.דאָס איז בערעלע

To jest Bereł (imię chłopca).

.זי גײט

Ona idzie.

.ער גײט

On idzie.

Powodzenia! :)